ปหาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา

[23] ปหาตพฺพนิทฺเทเส อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมีติ มาโนฯ ตสฺมิญฺหิ ปหีเน อรหตฺตํ ปตฺตํ โหติฯ รูปราคาทีสุ วิชฺชมาเนสุปิ เสสานิ อวตฺวา อสฺมิมานสฺเสว วจนํ ทิฏฺฐิปติรูปกตฺเตน ตสฺส โอฬาริกตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ อวิชฺชาติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ทุกฺขาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํ, อภิธมฺมปริยาเยน ปุพฺพนฺตาทีหิ สทฺธิํ อฏฺฐสุฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณ’’นฺติ (ธ. ส. 1106; วิภ. 226)ฯ

ภวตณฺหาติ กามภวาทีสุ ภเวสุ ปตฺถนาฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสาน’’นฺติ (วิภ. 895)ฯ

ติสฺโส ตณฺหาติ กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาฯ ตาสํ อภิธมฺเม เอวํ นิทฺเทโส กโต – ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? ภวทิฏฺฐิสหคโต ราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ ภวตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ วิภวตณฺหาฯ อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ กามตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? รูปธาตุอรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค…เป.… ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค…เป.… (วิภ. 916)ฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหา, รูปารูปภเวสุ ราโค ฌานนิกนฺติสสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหา’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ทสุตฺตรสุตฺตปริยาเยน โยชนาฯ สงฺคีติปริยาเยน ปน อภิธมฺมปริยาเยน จ ‘‘อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหาฯ

อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา’’ติ (ที. นิ. 3.305; วิภ. 917-918) วุตฺตา ตณฺหาปิ เอตฺถ ยุชฺชนฺติฯ ตาสุ ปญฺจ กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตุปฏิสํยุตฺตา, อนฺติมา อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตาฯ

จตฺตาโร โอฆาติ กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโฐโฆ, อวิชฺโชโฆฯ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมิํ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆาฯ พลวกิเลสา เอเตฯ กามคุณสงฺขาเต กาเม โอโฆ กาโมโฆฯ กามตณฺหาเยตํ นามํฯ รูปารูปสงฺขาเต กมฺมโต จ อุปปตฺติโต จ ทุวิเธปิ ภเว โอโฆ ภโวโฆฯ ภวตณฺหาเยตํ นามํฯ ทิฏฺฐิ เอว โอโฆ ทิฏฺโฐโฆฯ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทิกาย ทิฏฺฐิยา เอตํ นามํฯ อวิชฺชา เอว โอโฆ อวิชฺโชโฆ, ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณสฺเสตํ นามํฯ

ปญฺจ นีวรณานีติ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํฯ จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนนฺธนฺตีติ นีวรณานิฯ กามียนฺตีติ กามาฯ ปญฺจ กามคุณาฯ กาเมสุ ฉนฺโท กามจฺฉนฺโทฯ กามยตีติ วา กาโม, กาโม เอว ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท น ธมฺมจฺฉนฺโทติ กามจฺฉนฺโทฯ กามตณฺหาเยตํ นามํฯ พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ คจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขานีติ พฺยาปาโทฯ โทสสฺเสตํ นามํฯ ถินนตา ถินํ, มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถฯ จิตฺตสฺส อนุสฺสาโห ถินํ, เจตสิกานํ อกมฺมญฺญตา มิทฺธํ, ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ, อวูปสโมติ อตฺโถฯ วิกฺเขปสฺเสตํ นามํฯ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, กุกตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ, ครหิตกิริยภาโวติ อตฺโถฯ ปจฺฉานุตาปสฺเสตํ นามํฯ วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา, วิคตปญฺญาติ อตฺโถฯ สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉาฯ พุทฺธาทีสุ สํสยสฺเสตํ นามํฯ กามจฺฉนฺโท เอว นีวรณํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

ฉ ธมฺมา, ฉทฺธมฺมาติ วา ปาโฐฯ ฉ ตณฺหากายาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ รูเป ตณฺหา รูปตณฺหาฯ สา เอว กามตณฺหาทิเภเทน อเนกเภทตฺตา ราสฏฺเฐน กาโยติ วุตฺตาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

สตฺตานุสยาติ กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยฯ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ กาเมสุ ราโค กามราโค, กาโม เอว วา ราโคติ กามราโคฯ อารมฺมณสฺมิํ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิฆํฯ อยาถาวทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิฯ เสยฺยาทิวเสน มญฺญตีติ มาโนฯ ภเวสุ ราโค ภวราโคฯ ถามคโต กามราโค กามราคานุสโยฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

อฏฺฐ มิจฺฉตฺตาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิฯ ‘‘หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อาสีสิตาปิ ตถาอภาวโต อสุภาทีสุเยว สุภนฺติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตาฯ มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉา วา เอตาย ปสฺสนฺตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ อถ วา วิปรีตา ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อยาถาวทิฏฺฐีติ วา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อนตฺตาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ทิฏฺฐีติ วามิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโสฯ มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ กามวิตกฺกาทิติวิโธ วิตกฺโกฯ มิจฺฉาวาจาติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธา เจตนาฯ มิจฺฉากมฺมนฺโตติ ปาณาติปาตาทิติวิธา เจตนาฯ มิจฺฉาอาชีโวติ มิจฺฉาชีวปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนาฯ มิจฺฉาวายาโมติ อกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วีริยํฯ มิจฺฉาสตีติ สติปฏิปกฺขภูโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโทฯ มิจฺฉาสมาธีติ อกุสลสมาธิฯ

นว ตณฺหามูลกาติ (ที. นิ. 2.103; 3.359) ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญมุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ (ที. นิ. 2.104; 3.359)ฯ อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมาฯ ตณฺหา มูลํ เอเตสนฺติ ตณฺหามูลกาฯ ปริเยสนาทโย อกุสลา เอวฯ ตณฺหํ, ปฏิจฺจาติ ตณฺหํ นิสฺสายฯ ปริเยสนาติ รูปาทิอารมฺมณปริเยสนาฯ

สา หิ ตณฺหาย สติ โหติฯ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภ, โส หิ ปริเยสนาย สติ โหติฯ วินิจฺฉโย ปน ญาณตณฺหาทิฏฺฐิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ ‘‘สุขวินิจฺฉยํ ชญฺญา, สุขวินิจฺฉยํ ญตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.323) อยํ ญาณวินิจฺฉโยฯ ‘‘วินิจฺฉโยติ ทฺเว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย จ ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จา’’ติ (มหานิ. 102) เอวํ อาคตานิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาวินิจฺฉโย ฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิวินิจฺฉโยฯ ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติ (ที. นิ. 2.358) อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโต วิตกฺโกเยว อาคโตฯ ลาภํ ลภิตฺวา หิ อิฏฺฐานิฏฺฐํ สุนฺทราสุนฺทรญฺจ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉินาติ ‘‘เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทาทิอารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส, เอตฺตกํ ปริภุญฺชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี’’ติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’’ติฯ ฉนฺทราโคติ เอวํ อกุสลวิตกฺเกน วิตกฺกิเต วตฺถุสฺมิํ ทุพฺพลราโค จ พลวราโค จ อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺโทติ เอตฺถ ทุพฺพลราคสฺสาธิวจนํ, ราโคติ พลวราคสฺสฯ อชฺโฌสานนฺติ อหํ มมาติ พลวสนฺนิฏฺฐานํฯ ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปริคฺคหกรณํฯ มจฺฉริยนฺติ ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนตาฯ เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ ‘‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺส อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ อารกฺโขติ ทฺวารปิทหนมญฺชูสโคปนาทิวเสน สุฏฺฐุ รกฺขณํฯ อธิกโรตีติ อธิกรณํฯ การณสฺเสตํ นามํฯ อารกฺขาธิกรณนฺติ ภาวนปุํสกํ, อารกฺขเหตูติ อตฺโถฯ ทณฺฑาทานาทีสุ ปรนิเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ เอกโตธาราทินา สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํฯ กายกลโหปิ วาจากลโหปิ กลโหฯ ปุริโม ปุริโม วิโรโธ วิคฺคโหฯ ปจฺฉิโม ปจฺฉิโม วิวาโทฯ ตุวํตุวนฺติ อคารววเสน ตุวํตุวํวจนํฯ

ทส มิจฺฉตฺตาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… มิจฺฉาสมาธิ มิจฺฉาญาณํ มิจฺฉาวิมุตฺติฯ ตตฺถ มิจฺฉาญาณนฺติ ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาวเสน ปาปํ กตฺวา สุกตํ มยาติ ปจฺจเวกฺขณากาเรน จ อุปฺปนฺโน โมโหฯ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสญฺญิตาฯ

[24]

อิทานิ อเนกเภเทน ปหาเนน ปหาตพฺเพ ทสฺเสตุํ ทฺเว ปหานานีติอาทิ อารทฺธํฯ ปหาเนสุ หิ วิญฺญาเตสุ เตน เตน ปหาตพฺพา ธมฺมา สุวิญฺเญยฺยา โหนฺติฯ ปญฺจสุ ปหาเนสุ โลกิกานิ จ ทฺเว ปหานานิ อปฺปโยคํ นิสฺสรณปฺปหานญฺจ ฐเปตฺวา อปฺปโยคาเนว ทฺเว โลกุตฺตรปหานานิ ปฐมํ วุตฺตานิฯ สมฺมา อุจฺฉิชฺชนฺติ เอเตน กิเลสาติ สมุจฺเฉโท, ปหียนฺติ เอเตน กิเลสาติ ปหานํฯ สมุจฺเฉทสงฺขาตํ ปหานํ, น เสสปฺปหานนฺติ สมุจฺเฉทปฺปหานํฯ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, ปหีนตฺตา ปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตํ ปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํฯ โลกํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตโรฯ นิพฺพานสงฺขาตํ ขยํ คจฺฉตีติ ขยคามี, ขยคามี จ โส มคฺโค จาติ ขยคามิมคฺโค, ตํ ภาวยโต โส มคฺโค สมุจฺเฉทปฺปหานนฺติ อตฺโถฯ ตถา ผลกฺขเณ โลกุตฺตรผลเมว ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํฯ

กามานเมตํ นิสฺสรณนฺติอาทีสุ กามโต รูปโต สงฺขตโต นิสฺสรนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, เตหิ วา นิสฺสฏตฺตา นิสฺสรณํฯ อสุภชฺฌานํฯ กาเมหิ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํฯ อนาคามิมคฺโค วาฯ อสุภชฺฌานญฺหิ วิกฺขมฺภนโต กามานํ นิสฺสรณํ, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปาทิตอนาคามิมคฺโค ปน สมุจฺเฉทโต สพฺพโส กามานํ อจฺจนฺตนิสฺสรณํฯ รุปฺปตีติ รูปํ, น รูปํ อรูปํ มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิย, โลภาทิปฏิปกฺขา อโลภาทโย วิย จ รูปปฏิปกฺโขติ อตฺโถฯ ผลวเสน วา นตฺเถตฺถ รูปนฺติ อรูปํ, อรูปเมว อารุปฺปํฯ อรูปชฺฌานานิฯ ตานิ รูปานํ นิสฺสรณํ นามฯ อรูเปหิปิ อรหตฺตมคฺโค ปุน อุปฺปตฺตินิวารณโต สพฺพโส รูปานํ นิสฺสรณํ นามฯ ภูตนฺติ ชาตํฯ สงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ เต เต ปจฺจเย ปฏิจฺจ สมฺมา สห จ อุปฺปนฺนํฯ ปฐเมน สญฺชาตตฺตทีปเนน อนิจฺจตา, ทุติเยน อนิจฺจสฺสาปิ สโต ปจฺจยานุภาวทีปเนน ปรายตฺตตา, ตติเยน ปรายตฺตสฺสาปิ สโต ปจฺจยานํ อพฺยาปารตฺตทีปเนน เอวํธมฺมตา ทีปิตา โหติฯ นิโรโธติ นิพฺพานํฯ นิพฺพานญฺหิ อาคมฺม ทุกฺขํ นิรุชฺฌตีติ นิโรโธติ วุจฺจติฯ โส เอว จ สพฺพสงฺขตโต นิสฺสฏตฺตา ตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ นามฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณนฺติ อิธ อรหตฺตผลํ นิโรโธติ อธิปฺเปตํฯ อรหตฺตผเลน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ ปุน อายติํ สพฺพสงฺขารา น โหนฺตีติ อรหตฺตสงฺขาตสฺส นิโรธสฺส ปจฺจยตฺตา นิโรโธติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺสาติอาทีสุ อสุภชฺฌานสฺส นิสฺสรณตฺเต วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน, อนาคามิมคฺคสฺส นิสฺสรณตฺเต สมุจฺเฉทปฺปหาเนน กามา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ อรูปชฺฌานานํ นิสฺสรณตฺเต จ อรหตฺตมคฺคสฺส นิสฺสรณตฺเต จ เอวเมว รูปา โยเชตพฺพาฯ รูเปสุ หิ ฉนฺทราคปฺปหาเนน รูปานํ สมุจฺเฉโท โหติฯ รูปาติ เจตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ นิพฺพานสฺส นิสฺสรณตฺเต นิสฺสรณปฺปหาเนน, อรหตฺตผลสฺส นิสฺสรณตฺเต ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหาเนน สงฺขารา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ นิพฺพานสฺส จ นิสฺสรณตฺเต อารมฺมณกรณวเสน ปฏิลาโภ เวทิตพฺโพฯ

ทุกฺขสจฺจนฺติอาทีสุ ปริญฺญาปฏิเวธนฺติอาทิ ภาวนปุํสกวจนํฯ ปริญฺญาย ปฏิเวโธ ปริญฺญาปฏิเวโธฯ ตํ ปริญฺญาปฏิเวธํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปชหาตีติ ตถา ตถา ปฏิวิชฺฌนฺโต ปหาตพฺเพ กิเลเส ปชหตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โลกิยโลกุตฺตเรสุปิ ฉนฺทราคปฺปหาเนน วา ตานิ ปชหตีติ อตฺโถฯ ปชหตีติปิ ปาโฐฯ ยถา นาวา อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, โอริมํ ตีรํ ปชหติ, โสตํ ฉินฺทติ, ภณฺฑํ วหติ, ปาริมํ ตีรํ อปฺเปติ, เอวเมวํ มคฺคญาณํ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมติ, ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปาปุณาติ ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.839) วุตฺตตฺตา เอกกฺขเณปิ วิสุํ วิสุํ วิย ปหานานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปญฺจสุ ปหาเนสุ ยํ สเสวาเล อุทเก ปกฺขิตฺเตน ฆเฏน เสวาลสฺส วิย เตน เตน โลกิยสมาธินา นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วิกฺขมฺภนํ ทูรีกรณํ, อิทํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นามฯ

วิกฺขมฺภนปฺปหานญฺจ นีวรณานํ ปฐมํ ฌานํ ภาวยโตติ นีวรณานํเยว ปหานํ ปากฏตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นีวรณานิ หิ ฌานสฺส ปุพฺพภาเคปิ ปจฺฉาภาเคปิ น สหสา จิตฺตํ อชฺโฌตฺถรนฺติ, อชฺโฌตฺถเฏสุ จ เตสุ ฌานํ ปริหายติ, วิตกฺกาทโย ปน ทุติยชฺฌานาทิโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ อปฺปฏิปกฺขา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา นีวรณานํ วิกฺขมฺภนํ ปากฏํฯ ยํ ปน รตฺติภาเค สมุชฺชลิเตน ปทีเปน อนฺธการสฺส วิย เตน เตน วิปสฺสนาย อวยวภูเตน ฌานงฺเคน ปฏิปกฺขวเสเนว ตสฺส ตสฺส จ ปหาตพฺพธมฺมสฺส ปหานํ, อิทํ ตทงฺคปฺปหานํ นามฯ ตทงฺคปฺปหานญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโตติ ทิฏฺฐิคตานํเยว ปหานํ โอฬาริกวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทิฏฺฐิคตญฺหิ โอฬาริกํ, นิจฺจสญฺญาทโย สุขุมาฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิคตานนฺติ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติอาทีนิ (อ. นิ. 9.11) วิยฯ คนฺตพฺพาภาวโต จทิฏฺฐิยา คตมตฺตเมเวตนฺติปิ ทิฏฺฐิคตํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐีสุ อนฺโตคธตฺตา ทิฏฺฐีสุ คตนฺติปิ ทิฏฺฐิคตํฯ พหุวจเนน เตสํ ทิฏฺฐิคตานํฯ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธินฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ สมาธิํฯ ยํ ปน อสนิวิจกฺกาภิหตสฺส (วิสุทฺธิ. 2.851) รุกฺขสฺส วิย อริยมคฺคญาเณน สํโยชนานํ ธมฺมานํ ยถา น ปุน ปวตฺตติ, เอวํ ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นามฯ นิโรโธ นิพฺพานนฺติ นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํฯ

เอวํ ปหานวเสน ปหาตพฺเพ ธมฺเม ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรูเปเนว ปุน ปหาตพฺเพ ธมฺเม ทสฺเสตุํ สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขาทีนิ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปหาตพฺพานิฯ รูปํ ปสฺสนฺโต ปชหาตีติอาทีสุ รูปํ อนิจฺจาทิโต ปสฺสนฺโต ปหาตพฺเพ กิเลเส ปชหาติฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานนฺติ เปยฺยาลทฺวเย อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ‘‘ปสฺสนฺโต ปชหาตี’’ติอาทีสุ เตสุ โลกุตฺตเรสุ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปสฺสนฺโต อุทิกฺขนฺโต อเปกฺขมาโน อิจฺฉมาโน วิปสฺสนากฺขเณสุ ปหาตพฺเพ กิเลเส ปชหาตีติ ตํตํธมฺมานุรูเปน โยเชตพฺพํฯ

ปหาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภาเวตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา

[25] ภาเวตพฺพนิทฺเทเส กายคตาสตีติ กายคตาสติสุตฺตนฺเต (ม. นิ. 3.153 อาทโย) วุตฺตา อานาปานจตุอิริยาปถขุทฺทกอิริยาปถทฺวตฺติํสาการจตุธาตุนวสิวถิกาปฏิกูล- ววตฺถาปกมนสิการสมฺปยุตฺตา ยถานุรูปํ รูปชฺฌานสมฺปยุตฺตา จ สติฯ สา หิ เตสุ กาเยสุ คตา ปวตฺตาติ กายคตาติ วุจฺจติฯ สาตสหคตาติ มธุรสุขเวทยิตสงฺขาเตน สาเตน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาฯ ตพฺภาเว โวกิณฺเณ อารมฺมเณ นิสฺสเย สํสฏฺเฐ ทิสฺสติ สหคตสทฺโท ปญฺจสุ อตฺเถสุ ชินวจเนฯ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ (วิภ. 203) เอตฺถ ตพฺภาเว, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถฯ ‘‘ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 5.832) เอตฺถ โวกิณฺเณ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อตฺโถฯ ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีน’’นฺติ (ปุ. ป. 3-8) เอตฺถ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ (สํ. นิ. 5.238) เอตฺถ นิสฺสเย, อฏฺฐิกสญฺญานิสฺสยํ อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ (วิภ. 578) เอตฺถ สํสฏฺเฐ, สมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิมฺปิ ปเท สํสฏฺโฐ อธิปฺเปโตฯ สาตสํสฏฺฐา หิ สาตสหคตาติ วุตฺตาฯ สา หิ ฐเปตฺวา จตุตฺถํ ฌานํ เสเสสุ สาตสหคตา โหติ, สติปิ จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต เยภุยฺยวเสน สาตสหคตาติ วุตฺตา, ปุริมชฺฌานมูลกตฺตา วา จตุตฺถชฺฌานสฺส สาตสหคตาย อุเปกฺขาสหคตาปิ วุตฺตาว โหติ , อุเปกฺขาย ปน สนฺเต สุเข วุตฺตตฺตา ภควตา สาตสหคตาติ จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตาปิ วุตฺตาว โหติฯ

สมโถ จ วิปสฺสนา จาติ กามจฺฉนฺทาทโย ปจฺจนีกธมฺเม สเมติ วินาเสตีติ สมโถฯ สมาธิสฺเสตํ นามํฯ อนิจฺจตาทิวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ธมฺเม ปสฺสตีติ วิปสฺสนาฯ ปญฺญาเยตํ นามํฯ อิเม ปน ทฺเว ทสุตฺตรปริยาเย ปุพฺพภาคาติ วุตฺตา, สงฺคีติปริยาเย จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาติฯ